Η Λατρεία της Δήμητρας στην Ελευσίνα.
Ο Μύθος.
Η αρχαία Ελευσίνα όφειλε τη φήμη της στο Ιερό της Δήμητρας, που ήταν ένα από τα σπουδαιότερα θρησκευτικά κέντρα του αρχαίου κόσμου, και στα Μυστήρια που ετελούντο εκεί. Ο μύθος για την καταγωγή της λατρείας πήρε οριστική μορφή με τον «Ομηρικό Ύμνο στη Δήμητρα», που συνετέθη γύρω στα τέλη του 7ου αι. π.Χ. (περίπου 600 π.Χ.) από άγνωστο ποιητή. Ο Ύμνος περιγράφει την απαγωγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα, την περιπλάνηση της μητέρας της Δήμητρας, σε αναζήτηση της χαμένης Κόρης, για εννιά μέρες, σε ολόκληρο τον κόσμο, ώσπου τέλος ο Ήλιος αποκαλύπτει την αρπαγή και το δράστη της. Η Δήμητρα μεταμορφωμένη σε γριά φτάνει στην Ελευσίνα, όπου φιλοξενείται από το βασιλιά Κελεό και τη γυναίκα του Μετάνειρα, που της αναθέτουν την ανατροφή του γιου τους Δημοφώντα. Η θεά για να χαρίσει την αθανασία στο παιδί το κρατά κάθε νύχτα πάνω από τις φλόγες της εστίας του ανακτόρου, αλλά ένα βράδυ η Μετάνειρα βλέπει τρομαγμένη τη μαγική διαδικασία, οπότε η Δήμητρα αποκαλύπτει την πραγματική της ταυτότητα.
Διατάζει τότε τους Ελευσίνιους να της χτίσουν ναό κάτω από την ακρόπολη και κλείνεται σε αυτόν οργισμένη, προξενώντας σιτοδεία και φοβερό λιμό στη Γη. Ο Ζευς εξαναγκάζεται να επαναφέρει την Κόρη από τον Κάτω Κόσμο, αλλά ο Πλούτωνας, πριν την αποχωρισθεί, της δίνει να φάει ένα σπυρί από ρόδι και έτσι, η Περσεφόνη είναι πια αναγκασμένη να περνάει το ένα τρίτο του έτους στον Άδη και τον υπόλοιπο χρόνο στη Γη, με τη μητέρα της.
Η Δήμητρα, ευτυχισμένη για την επιστροφή της κόρης της, ανεβαίνει στον Όλυμπο με τους άλλους θεούς, αλλά πριν εγκαταλείψει τη Γη διδάσκει στους Ελευσίνιους τα Μυστήρια, απαγορεύοντας τους να τα αποκαλύπτουν στους μη μυημένους.
Στο μυθολογικό κύκλο που περιέβαλλε τη Δήμητρα και την Ελευσίνα ανήκε και η παράδοση ότι η θεά εξαπέστειλε τον Ελευσίνιο ήρωα Τριπτόλεμο να περιηγηθεί ολόκληρο τον κόσμο για να διδάξει την καλλιέργεια της γης και των σιτηρών.
Η Λατρεία
Τα Μυστήρια, σε ολόκληρη τη διάρκεια της αρχαιότητας, καλύπτονταν από ένα πέπλο μυστικότητας, όπως, σύμφωνα με τον Ύμνο, διέταξε η θεά και όπως καθορίστηκε αργότερα και από τους νόμους της Αθηναϊκής Πολιτείας.
Οποιοσδήποτε παρέβαινε τον όρκο της μυστικότητας είχε να αντιμετωπίσει όχι μόνο την οργή της θεάς αλλά και δικαστική δίωξη, τη λεγόμενη «δίκη ασεβείας». Μία γνωστή τέτοια περίπτωση, που μας παραδόθηκε από τα αρχαία κείμενα, είναι η καταδίκη του Αλκιβιάδη και των φίλων του για παρωδία των Μυστηρίων. Ακόμα και ο Παυσανίας, ο γνωστός περιηγητής του 2ου αι. μ.Χ., που στα κείμενα του παρέχει πολύτιμες πληροφορίες για όλα τα αρχαία Ιερά, στην Ελευσίνα σιωπά, επειδή, όπως γράφει, ένα όνειρο του απαγόρευσε να αποκαλύψει οτιδήποτε από τα συμβαίνοντα εντός του Περιβόλου του Ιερού.
Κατά συνέπεια ελάχιστα στοιχεία γνωρίζουμε σήμερα για το ακριβές περιεχόμενο των Μυστηρίων και ό,τι μας παραδόθηκε αφορά κυρίως στο τυπικό και σε εξωτερικά γνωρίσματα της λατρείας. Γνωρίζουμε, λοιπόν, ότι τα Μεγάλα Μυστήρια εορτάζονταν κάθε χρόνο και διαρκούσαν εννέα μέρες. Άρχιζαν στις 15 του μήνα Βοηδρομιώνα, που αντιστοιχεί στους δικούς μας μήνες Σεπτέμβριο-Οκτώβριο. Την παραμονή της έναρξης του εορτασμού, τα «Ιερά αντικείμενα», που δεν γνωρίζουμε τι ακριβώς ήταν, μεταφέρονταν από την Ελευσίνα στην Αθήνα, όπου τα απέθεταν στο «Εν Άστει Ελευσίνιον», που βρισκόταν στην Αρχαία Αγορά. Το πρόγραμμα των τεσσάρων ημερών που τα «Ιερά» έμεναν στην Αθήνα, περιελάμβανε μία σύγκλιση των πιστών την πρώτη μέρα, που λεγόταν «Αγυρμός», ένα λουτρό καθαρμού στη θάλασσα τη δεύτερη μέρα, που λεγόταν «Έλασις», καθώς και διάφορες θυσίες, δημόσιες και ιδιωτικές, τις δύο επόμενες μέρες. Η πέμπτη μέρα, η 19η Βοηδρομιώνος, ονομαζόταν «Πομπή», επειδή μία μεγάλη πομπή από στεφανωμένους με κλαδιά μυρτιάς μύστες συνόδευε τα «Ιερά αντικείμενα» στην επιστροφή τους στην Ελευσίνα, μέσω της Ιεράς Οδού. Αφού περνούσαν από το Δαφνί, τη λίμνη των Ρειτών και τη γέφυρα του ελευσινιακού Κηφισού, όπου λάμβαναν χώρα οι «γεφυρισμοί» και τα «εξ αμάξης», δηλαδή πειράγματα και σκωπτικά σχόλια, η Πομπή έφθανε τη νύχτα πια, στην Ελευσίνα.
Τις επόμενες μέρες και νύχτες οι μύστες έμεναν στην Ελευσίνα, όπου, μέσα στον περίβολο του Ιερού, λάμβαναν χώρα τα «λεγόμενα», τα «δρώμενα» και τα «δεικνύμενα».
Την 22α Βοηδρομιώνος γίνονταν σπονδές από ειδικά αγγεία, τις πλημοχόες, ενώ την τελευταία μέρα, την 23η Βοηδρομιώνος, οι μύστες επέστρεφαν, όχι πια σε πομπή, αλλά άτακτα, στην Αθήνα.
Τα Μνημεία
Καθώς ο επισκέπτης εισέρχεται στον Αρχαιολογικό Χώρο συναντά την πλακόστρωτη Ρωμαϊκή Αυλή στην οποία κατέληγε η Ιερά Οδός. Η Αυλή και οι στοές που την περιβάλλουν, διαμορφώθηκαν το 2ο αι. μ. Χ. Κατά μήκος της ανατολικής πλευράς της υπήρχε μία κρήνη με οκτώ κρουνούς. Στη ΝΑ και στη ΝΔ γωνία της Αυλής υπήρχαν δύο θριαμβικά τόξα, που αποτελούσαν ακριβή αντίγραφα της Αψίδας του
Αδριανού στην Αθήνα. Η ΝΑ αψίδα έχει εν μέρει αναστηλωθεί. Ένας δρόμος που ξεκινούσε από αυτή οδηγούσε στο λιμάνι. Ο δρόμος αυτός πλαισιωνόταν από λουτρά και πανδοχεία, που εξυπηρετούσαν τους προσκυνητές.
Στο κέντρο, περίπου της πλακόστρωτης Αυλής σώζονται τα λείψανα ενός ρωμαϊκού ναού αφιερωμένου στην Άρτεμη Προπύλαια και στον Ποσειδώνα Κοντά στη ΒΔ γωνία του ναού σώζεται η «Εσχάρα», που ήταν ένας υπόγειος, ορθογώνιος βωμός, κτισμένος με οπτοπλίνθους, που τον κάλυπτε μία μεταλλική εσχάρα, πάνω στην οποία καίγονταν τα σφάγια των θυσιών.
Στη νότια πλευρά της Ρωμαϊκής Αυλής υψώνονταν τα Μεγάλα Προπύλαια, χτισμένα το 2ο αι. μ.Χ., με πρότυπο τα Προπύλαια της Ακροπόλεως των Αθηνών. Το αέτωμα των
Μεγάλων Προπυλαίων, που το διακοσμούσε η προτομή ενός Ρωμαίου αυτοκράτορα, μάλλον του Μάρκου Αυρήλιου, έχει ανασυντεθεί και εκτίθεται στη Ρωμαϊκή Αυλή. Στα ανατολικά των Μεγάλων Προπυλαίων υπάρχει ένα καλοχτισμένο πηγάδι, αρχαϊκών χρόνων (6ος αι. π.Χ.), που ταυτίζεται με το «Καλλίχορον Φρέαρ» του Ομηρικού Ύμνου στη Δήμητρα.
Δυτικά των Μεγάλων Προπυλαίων εκτείνεται μία περιοχή με βοηθητικά κτίοματα του Ιερού, οικίες Ιερέων κ.λπ.
Αφού ο επισκέπτης περάσει τα Μεγάλα Προπύλαια, βλέπει στα αριστερά του μία υπόγεια δεξαμενή ρωμαϊκών χρόνων και τα θεμέλια ενός επιμήκους ορθογωνίου κτίσματος
που χρησίμευε ως σιρός, δηλαδή αποθήκη σιτηρών. Στη συνέχεια ο επισκέπτης εισέρχεται στα Μικρά Προπύλαια, ένα κτίσμα του 1ου αι. π. Χ. Τη στέγη των Μικρών Προπυλαίων στήριζαν, από την εξωτερική πλευρά, δύο κίονες με περίτεχνα κιονόκρανα, τα οποία εκτίθενται στο προαύλιο του Μουσείου, ενώ από την εσωτερική πλευρά, δύο Καρυάτιδες, δηλαδή γυναικεία αγάλματα, το ένα από τα οποία εκτίθεται στο Μουσείο, ενώ το άλλο έχει κλαπεί κατά την Τουρκοκρατία και σήμερα βρίσκεται στην Αγγλία.
Καθώς περνά κανείς τα Μικρά Προπύλαια βλέπει στα δεξιά του τον Περίβολο του Πλουτωνείου, στο εσωτερικό του οποίου υπήρχε ναϊσκος αφιερωμένος στον Πλούτωνα. Το σπήλαιο στο βάθος του Περιβόλου εθεωρείτο ότι ήταν το χάσμα από το οποίο επέστρεψε η Περσεφόνη στον Πάνω Κόσμο. Ξαναρχίζοντας ο επισκέπτης να ανηφορίζει την πομπική οδό, βλέπει στα δεξιά του τα λαξευμένα στο βράχο σκαλιά μιας Εξέδρας, από όπου οι μύστες παρακολουθούσαν μέρος των «δρωμένων». Στα αριστερά του ο επισκέπτης μπορεί να δει τους αλλεπάλληλους περιβόλους του Ιερού, καθώς η αύξηση της φήμης του και του αριθμού των προσκυνητών δημιουργούσε την ανάγκη επεκτάσεως του στις αλληλοδιάδοχες περιόδους της αρχαιότητας.
Στο τέλος της πομπικής οδού υψωνόταν ο μεγάλος ναός της Δήμητρας, το Τελεστήριο, ο χώρος τελέσεως των Μυστηρίων. Το Τελεστήριο των κλασικών χρόνων (5ος αι. π.Χ.) του οποίου τα λείψανα είναι σήμερα εμφανή, ήταν μία μεγάλη τετράγωνη, υπόστυλη αίθουσα, με έξι εισόδους, από δύο σε κάθε πλευρά εκτός της δυτικής. Στο κέντρο της αίθουσας ήταν κτισμένος ένας μικρός ορθογώνιος θάλαμος, που ονομαζόταν «Ανάκτορο», μέσα στο οποίο φυλάσσονταν τα «Ιερά αντικείμενα». Έξω από τη ΒΑ γωνία του «Ανακτόρου» υπήρχε ο θρόνος του μεγάλου Ιερέα, του «Ιεροφάντη». Κατά μήκος των τεσσάρων πλευρών της αίθουσας είχαν διαμορφωθεί οκτώ σειρές εδωλίων, από όπου οι μύστες παρακολουθούσαν τις τελετές. Τον 4ο αι. π.Χ., στην ανατολική πλευρά του Τελεστηρίου, προστέθηκε μία πρόσταση δωρικού ρυθμού, η λεγόμενη Φιλώνειος Στοά, από το όνομα του αρχιτέκτονα της, του Φίλωνος. Οι ανασκαφές που έγιναν κάτω από το επίπεδο του δαπέδου του κλασικού Τελεστηρίου, έφεραν στο φως αρχιτεκτονικά λείψανα που ανήκαν σε αρχαιότερες φάσεις του ναού (Μυκηναϊκών, Γεωμετρικών, Πρώιμων και Ύστερων Αρχαϊκών χρόνων).
Στα βόρεια και στα νότια του Τελεστηρίου, κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους, λαξεύτηκαν στο βράχο κλίμακες, που σήμερα έχουν καλυφθεί κατά ένα μέρος του πλάτους τους, με
ξύλινες βαθμίδες, που διευκολύνουν την άνοδο των επισκεπτών στην πλαγιά του λόφου και στο Μουσείο. Στο ανώτερο επίπεδο, όπου απέληγαν οι κλίμακες και κατά μήκος της δυτικής πλευράς του Τελεστηρίου, είχε λαξευθεί την ίδια εποχή, ένας ευρύς διάδρομος, σαν επιμήκης πλατεία, που οδηγούσε σε ένα ναό, αφιερωμένο οε κάποια Ρωμαία αυτοκράτειρα. Τα θεμέλια του ναού αυτού σώζονται μπροστά στο μεταβυζαντινό εκκλησάκι των Εισοδίων της Θεοτόκου.
Στο φρύδι του λόφου, πάνω από το λαξευμένο διάδρομο, διακρίνονται τα λείψανα ενός ισοδομικού τείχους, του λεγόμενου διατειχίοματος, που χώριζε το Ιερό από την Ακρόπολη της Ελευσίνας, η οποία βρισκόταν στην κορυφή του λόφου.
Στη συνέχεια ο επισκέπτης μπορεί να επισκεφθεί το Μουσείο, όπου εκτίθενται ευρήματα από το Ιερό της Δήμητρας, αλλά και από την αρχαία πόλη και τα νεκροταφεία της.
Ο επισκέπτης μπορεί, στη συνέχεια, να κατηφορίσει τη νότια πλαγιά του λόφου και να παρατηρήσει το θαυμάσια διατηρημένο νότιο σκέλος των τειχών, που χρονολογείται
στον 4ο αι. π. Χ. Έξω από την περίμετρο των τειχών, προς τα νότια, σώζονται τα λείψανα των διαφόρων οικοδομικών φάσεων της Ιεράς Οικίας, καθώς και τα θεμέλια ενός με-
γάλου περίστωου οικοδομήματος, ρωμαϊκής εποχής, με μνημειώδες πρόπυλο, που ερμηνεύεται είτε ως Αγορά είτε ως Γυμνάσιο. Μεταξύ της «Ιεράς Οικίας» και του περίστυλου οικοδομήματος, υπήρχε ένα κτίσμα ρωμαϊκών χρόνων, που ίσως ήταν Μιθραίο, δηλαδή ναός του ανατολικής προελεύσεως θεού Μίθρα. Ο επισκέπτης, για να σχηματίσει μία πολύ καλή συνολική εικόνα του Ιερού αλλά και των μεμονωμένων κτισμάτων του, μπορεί να παρατηρήσει τις γύψινες μακέτες που εκτίθενται στην τέταρτη αίθουσα του Μουσείου, σε δύο οριζόντιες προθήκες και αναπαριστούν το Ιερό κατά τον 6ο αι. π.Χ. (η κατώτερη) και κατά τη διάρκεια της Ρωμαιοκρατίας (η ανώτερη).
Προτάσεις για δραστηριότητες
Ο Φάκελος αυτός είναι δυνατόν να δουλευτεί από τον εκπαιδευτικό και τους μαθητές στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας, αλλά και μέσα στη σχολική τάξη. Στη συνέχεια,
προτείνονται ενδεικτικά μερικές δραστηριότητες και ελπίζουμε να αποτελέσουν ερέθισμα για εμπλουτισμό τους με άλλες ή για τροποποιήσεις τους, σύμφωνα με τις ειδικές συνθήκες κάθε τάξης.
- Μπορείτε να οργανώσετε μια ημερήσια εκδρομή, που να ακολουθεί την πορεία της «πομπής» των Μυστηρίων. Αφετηρία ο αρχαιολογικός χώρος του Κεραμεικού, όπου τα παιδιά θα επισκεφθούν το Πομπείον και την Ιερά Πύλη, όπου γινόταν η συγκέντρωση των πιστών και το ξεκίνημα της πομπής. Στη συνέχεια ακολουθώντας τη διαδρομή της Ιεράς Οδού θα γίνουν διαδοχικές στάσεις του εκδρομικού αυτοκινήτου στο Δαφνί, όπου βρισκόταν το Ιερό του Δαφνείου Απόλλωνα, πάνω στο οποίο χτίστηκε αργότερα το βυζαντινό μοναστήρι, και κατόπιν το Ιερό της Αφροδίτης, στο σημερινό οικισμό της Αφαίας και στη λίμνη των Ρειτών (Κουμουνδούρου) και ύστερα στην αρχαία γέφυρα του Ελευσινιακού Κηφισού, ώσπου τέλος να καταλήξει στο Ιερό της Δήμητρας στην Ελευσίνα. Τα παιδιά μπορούν κατά τη διαδρομή να κρατούν δέσμες από κλαδιά μυρτιάς σαν τους αρχαίους μύστες, και στη λίμνη των Ρειτών να επαναλάβουν τη διαδικασία που λάμβανε χώρα σ' αυτό το σημείο και λεγόταν «κρόκωση», δηλαδή να δέσουν στον καρπό του ενός χεριού και στον αστράγαλο του ενός ποδιού μια κλωστή κίτρινη, στο χρώμα του κρόκου. Όταν τα παιδιά φθάσουν στην Ελευσίνα μπορούν να πιουν ένα δροσιστικό ποτό από χυμούς φρούτων, που θα έχουν ετοιμάσει, κατά μίμηση του αρχαίου «κυκεώνα, που έπιναν οι μυημένοι στα Μυστήρια.
- Τα παιδιά αφού μάθουν το μύθο της Δήμητρας και της Περσεφόνης, μπορούν να προετοιμάσουν ένα μικρό θεατρικό παιχνίδι, μοιράζοντας ρόλους, γράφοντας διάλογους, επινοώντας ίσως και πρόχειρη απλή μεταμφίεση που θα το παρουσιάσουν στην τάξη ή και στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας: π. χ. κοντά στο Καλλίχορο φρέαρ θα παιχθεί η σκηνή όπου οι κόρες του Κελεού συναντούν τη Δήμητρα, στο Πλουτώνειο, σκηνή της επιστροφής της Περσεφόνης στη μητέρα της, ενώ στο Τελεστήριο, η σκηνή όπου η θεά δίνει εντολή να της κτίσουν ναό.
- Οι κέρνοι ήταν σκεύη της Ελευσινιακής λατρείας, πάνω στα οποία ήταν προσαρμοσμένα πολλά, μικρά, ρηχά κυπελλάκια, στο καθένα από τα οποία έβαζαν ένα διαφορετικό είδος καρπού ή σπόρου και τα πρόσφεραν στη θεά της Γεωργίας. Αφού παρατηρήσετε τους κέρνους που εκτίθενται στο Μουσείο Ελευσίνας, μπορείτε να φτιάξετε στην τάξη κέρνους με όποιο υλικό διαλέξετε, π. χ. από πηλό, πλαστελίνη, γύψο ή και ακόμη και από έτοιμα κυπελλάκια που θα συγκολληθούν με φαντασία. Κατόπιν γεμίστε τους «κέρνους» σας με διάφορα είδη καρπών, σιτάρι, κριθάρι, βρώμη, φακές, σπυριά ροδιού. Χρήσιμο θα ήταν να μάθετε να αναγνωρίζετε τους διάφορους δημητριακούς καρπούς.
- Στην αρχαιότητα, οι ναοί, τα αγάλματα, τα ανάγλυφα ήταν χρωματισμένα με έντονα χρώματα, τα οποία με την πάροδο των αιώνων ξεθώριασαν ή χάθηκαν τελείως. Μπορείτε να βγάλετε φωτοτυπίες του σχεδίου από το αρχαίο αναθηματικό ανάγλυφο του Μουσείου Ελευσίνας και κάθε μαθητής να χρωματίσει το δικό του αντίγραφο, όπως φαντάζεται ότι θα ήταν χρωματισμένο στην αρχαιότητα.
